Itzulpengintza alde askotatik ezagutzen du Bego Montoriok. Literatur lan asko eta asko itzuli ditu -narratiba eta komikia, gehienbat- baina interprete-lanetan ere aritu da, eta, 20 urtez, EHUko Letren Fakultateko irakasle izan da. Irakaskuntzatik erretiroa hartuta dagoen arren, EIZIErekin kolaboratzen eta literatur itzulpenak egiten segitzen du. Urte hauetan guztietan egindako ibilbideaz eta askotan jabetu ere egin gabe pasatzen zaizkigun itzulpengintzaren nondik norakoez hitz egin nahi izan dugu berarekin.

Nola hasi zinen itzulpengintzan? Noiz jakin zenuen zure itzulpen-jarduna literaturaren esparrura bideratu nahi zenuela?

Hasi, ia txiripaz hasi nintzela esango nuke, soziologia eta soziolinguistika bainituen buruan Basaurin udal-itzultzaile lanetan hasi nintzenean; soziologia ikasten ari nintzen, eta etxean karga handiegia ez izateko diru-iturri gisa ikusi nuen itzultzaile-lanpostu hura. Ordurako eginak nituen itzulpen informal batzuk, garaiko euskaldun gehienek bezala (auzoan banatzeko orriak, ikastetxean jartzeko pankartak, aldizkari baterako artikuluren bat...), baina ezer gutxi nekien lanbideaz, ezpada une hartan —80ko hamarkadaz ari naiz— ezinbesteko jarduna zela euskaldunok alor guztietan euskaraz bizi ahal izateko.

Horrela hasi nintzen, baina ez nuen denbora asko behar izan konturatzeko itzultzea maite nuela. Soziologia-ikasketak amaitu nituen, eta sekula ez zait damutu, baina ordurako barruan neukan itzulpenaren harra.

Oso literatur zalea ere banintzenez, ia berez etorri zen alor biak uztartzeko gogoa. Administraziorako itzultzen asko ikasi nuen, gaur egun ere adiskide ditudan lagunak ezagutu nituen, baina literatur itzulpena nuen helburu, profesionalki horretan jardutea. Lehen literatur itzulpenak administrazioan nengoela egin nituen, baina denbora gehiago eskaini nahi nion, eta ordurako interpretazioaren harrak ere kosk egina zidanez, administrazioa utzi, eta itzulpengintzaren bi muturretan egon daitezkeen bi jardun uztartzea erabaki nuen: behin-behinekotasunaren gailurra den interpretazioa, eta denbora eta gogoeta pausatua eskatzen dituen literatur itzulpena.

EIZIEren Nor da Nor datu-basean, euskara, gaztelania, frantsesa, galegoa eta portugesa ageri dira zure fitxari lotuta. Behin edo behin irakurri izan dizugu bide "atipikoa" izan dela zurea itzulpengintzan. Zergatik?

Uste dut hori esan nuela ez dudalako sekula galego edo portugeseko eskolarik hartu; hizkuntza horiek literatura irakurtzen, alboan hiztegiak eta gramatikaren bat nituela, ikasi ditut gehienbat. Ohikoagoa izaten da hizkuntza batetik hizkuntza horretako literaturara hurbiltzea, eta nik, hein batean, kontrako bidea egin dut, literaturatik hizkuntzara.

Frantsesarekin bestelakoa izan da ibilbidea, eskoletara joan izan naiz, egonaldiak egin ditut Frantzian..., eta, hala ere, asko ikasi dut frantsesez irakurtzen; argota, adibidez, batez ere komikietan eskuratu dudala esango nuke.

Euskaratik zein euskarara itzultzen duzu. Oso prozesu ezberdina izango da, noski. 2023an, literatura euskaratik gaztelaniara itzultzerakoan sortzen diren arazo batzuk jorratu zenituen artikulu batean, Antxiñe Mendizabalen Odolekoak nobela (Elkar, 2020) Vínculos (Consonni, 2022) bihurtzeko prozesua oinarri hartuta. Zein dira han planteatu zenituen gako nagusiak?

Itzulpen-prozesua, funtsean, berbera da hizkuntza-konbinazio guztietan, eta, aldi berean, itzulpen oro da kasu bakan eta berariazkoa. Itxurazko kontraesan horren baitan, alabaina, euskal literatura gaztelaniara eramaterakoan zenbait gai eta arazo errepikatzen zitzaizkidala ikusi, eta haiei begiratu nahi izan nien artikuluan. Itzulpena ariketa linguistiko bat baino askoz gehiago denez, "Itzulpenaren ingurumariak" deitu nituen horiei erreparatu nien lehendabizi, desberdinak baitira erdal literatura euskaratzen dugunean topatzen ditugunen aldean: idazleek xede-hizkuntza (gaztelania) eguneroko hizkuntza izaten dute gehienetan, gaur egungo euskal idazleak, bizirik eta lanean ari direnak itzultzen dira ia beti, irakurleen parte batek (Euskal Herriko erdaldunek) gertukoa du euskal kultura... Horrek denak eragina du, ezinbestean, itzulpen-prozesuan eta emaitzan, eta garrantzitsua iruditzen zait horretaz gogoeta egitea.

Artikuluaren bigarren atala zenbait itzulpen-arazori eskaini nien, hizkuntzekin bezainbeste edo are gehiago hiztunen ohiturekin loturikoak, bidenabar esanda: tratamenduak (noiz hi/zu, noiz tú/usted), koordinazioaren edo menderakuntzaren maiztasuna gaztelaniaz eta euskaraz, genero-markak... Arazo edo zalantza horiei emandako irtenbideak kasuan kasukoak izango dira beti, baina kontuan hartzeko gaiak direla uste dut. Artikuluan bertan esan nuenez "Badakit ez dudala lurralde berririk deskubritu, kezka ugari eta irtenbide gutxi azaldu ditudala eta, seguruen, azalean geratuko nintzela kasu askotan. Izan ere, oso helburu xumea izan da nirea: jardunean topatutako oztopo nagusi batzuk zerrendatzea, fokua haietara bideratzea, guztion artean eztabaidatzen eta irtenbideak proposatzen jarrai dezagun".

Beti entzun izan dugu itzultzaileak testuaren atzean desagertu behar duela, testuak gardena izan behar duela. Baina posible al da, benetan, itzultzaileak zenbat erabaki kontziente hartu behar dituen ikusita?

Oso hedaturik egon den, eta oraindik ere badagoen diskurtsoa da hori, eta, hastapenetan neuk ere sinetsi arren, praktikak demostratu dit faltsua bezain arriskutsua dela. Faltsua da errealitatea guztiz bestelakoa delako, itzultzaileak hartu behar dituen erabaki horiek guztiek markatu egiten dutelako, ezinbestean, itzulpena. Norbaitek kultura, hizkuntza eta garai jakin batean idatzitako testu bat beste kultura batera, beste hizkuntza batera baita, agian, beste garai bateko hartzaileei helarazi nahi diegunean, itzultzaile guztiok, beti, geure kulturatik, geure nortasunetik irakurtzen dugu abiapuntuko testu hori, zentzu zabalenean irakurri ere. Hau da, jatorrizko kultura, garai eta are idazle horretaz dugun ezagutzatik eraikitzen dugu hitzen esanahia bera, geure hizkuntz komunitateko ohiturez eta arauez dugun ikuspegitik abiatzen gara testua geurera ekartzean, interpretatu egiten dugu idazleak hartzaileekiko zer jarrera hartzen duen, etab. etab. Horren arabera erabakiko du itzultzaileak, adibidez, halako ipuinean pertsonaien hizkerari lapurtera klasikoaren ukituak ematea, edo halako testuan ezohikoak diren esamoldeak erabiltzea, idazleak bere testuinguruan ohikoak ez ziren esaerak baliatzen zituela iritzita. Edo, urrunera joan barik, demagun ingelesa ez den hizkuntza batetik ari garela euskaratzen eta esaldi labur bat ingelesez agertzen zaigula: oso posiblea da bere horretan uztea, gaur egun edozeinek erraz ulertuko duelakoan, eta guztiz zilegi deritzot erabaki horri, baina horren atzean "irakurketa" jakin bat dago, hots, egungo euskal irakurleek ingelesaren oinarrizko ezagutza bat badutela edo esaldi hori, ingelesez, oso ohikoa dela gure artean. Jatorrizko testuan ere hizkuntza "arrotza" denez hola utzi behar dela argudiatu lezake norbaitek, baina, berdin jokatuko genuke polonierazko testu batean agertzen den errusierazko esaldi batekin? Zer irakurketa egiten dugun, zer eragin lortu nahi dugun... Itzultzaileak egiten du irakurketa, hark bilatzen du ustez egokiena den irtenbidea, nola izango da, bada, gardena, aseptikoa?

Galderan aipatutako diskurtso hori faltsua ez ezik arriskutsua dela esan dut lehen, eta hala da, besteak beste, bi arrazoirengatik. Batetik, itzulpen-prozesuan benetan zer egiten dugun ez badakigu, hor gertatzen den guztiaz ohartzen ez bagara, baldintzatzen gaituzten horiez kontziente ez bagara nekez hobetuko dugulako gure jarduna. Eta, bestetik, horiek existituko ez balira bezala jokatzen badugu, praktikan, beste norbaiten esku uzten ari garelako gurea den erantzukizuna, horretaz konturatu ere egin gabe; hots, uste nagusiari, hedatuenari egingo diogu men, hala delakoan, guk horretan zerikusirik ez bagenu moduan.

Bide batez, esan beharra dago mendebaldeko itzulpen-tradizioan errotutako ustea dela itzultzailearen ezkutatu behar hori, beste kultura batzuetan itzulpenaren eta egiletzaren guztiz bestelako ikuspegia baitute. Hobe genuke horretan ere pentsamendua eta behakoa zabaltzea, geurea, geure ingurukoa egia berdadero bakarra dela sinestea baino.

Narratiba da gehien jorratu izan duzun generoa, baina komikiek leku nabarmena dute zure ibilbidean. Horren adibide, orain 20 urte komikien itzulpengintzari buruzko artikulu bat idatzi zenuen Senez aldizkariaren 28. zenbakirako frantsesezko komikiak euskarara ekartzerakoan sortzen diren arazoen inguruan. Zer berezitasun nagusi ditu komikien itzulpenak literaturaren itzulpenarekin alderatuta?

Niretzat literatur itzulpenaren parte da komikien itzulpena, eta alde horretatik antzeko arazo eta koskak topatuko ditugu: testu poetikoak izango dira batzuetan, erabat lagunartekoak beste batzuetan, pertsonaia bakoitzaren ahots propioa lortu beharko dugu, sinesgarritasuna, etab. Baina egia da irudiaren eta testuaren arteko uztartzea den neurrian komikien itzulpenak badituela berezitasunak, eta horixe da lehena, testua irudiekin batera irakurtzen dela eta irudiok ezin ditugula aldatu. Marrazkian agertzen den zerbaitekin lotutako hitz-joko bat badago, erreferente bera erabili beharko dugu ezinbestean, eta beste literatur testu batean, ez halabeharrez; edo, beste batzuetan, testuari bakarrik begiratuta anbiguoa izan zitekeena guztiz argituko digu irudiak. Testua da guk itzuli beharrekoa, baina beti irudiak aurrean ditugula.

Horrekin lotuta dago, halaber, beste berezitasun nagusietako bat, espazioaren muga, hots, bunbuiloen tamaina. Irudiaren parte dira, eta horiek handitzeak edo txikitzeak guztiz aldatuko luke orrialde osoaren pertzepzioa, beraz, espazio jakin eta mugatu horretara egokitu behar ditugu gure ordainak, eta ez da beti erraza. Sarritan erabiltzen dudan adibide sinple bat emango dut: merci, gracias,... eskerrik asko. Askotan, euskarazkoa ez da bunbuiloan sartzen, eta bestelako irtenbideak bilatu behar ditugu.

Onomatopeien presentzia handia ere bada komiki-mota batzuen ezaugarria, eta pentsatu egin behar da noraino utzi erdaretako onomatopeia hedatu batzuk, noraino ustiatu euskararen baliabideak, zer grafia erabili... Horretan, beste gauza askotan bezala, maisu dugu Antton Olariaga, eta itzultzaileok ere asko zor diogu.

Azkenaldian, Astiberrik euskaraz argitaratutako komiki askoren atzean ageri dira zure izen-abizenak. Esaterako, Paco Rocak eta Rodrigo Terrasak elkarlanean egindako Ahanzturaren leizea nobela grafikoaren itzulpena zeurea da, baina baita Bigaren eta haren lagunen abentura gehienak ere. Aldaketak datoz! dauka izena 8. liburukiak. Komikiak dira biak ala biak, baina erregistro zeharo ezberdina daukate. Esperimentaziorako, jolaserako aukera gehiago eskain dezake bigarrenak? Ala jatorrizko testuari zor zaion zehaztasuna da batean zein bestean itzultzailearen iparrorratza?

Hain dira desberdinak, eta hain ederrak biak!

Gertaera historiko latz baten kontakizuna da Ahanzturaren leizea, eta Aldaketak datoz!, berriz, umorez betetako haurrentzako komiki bat: nahitaez hurbildu behar zara modu desberdinean batera edo bestera, eta erronkak ere desberdinak dira. Ahanzturaren leizean nahikoa dokumentazio-lan egin behar izan nuen gerra zibileko zenbait hitz eta esamolde euskaraz nola esaten ziren bilatzeko, hizkera forentsea ondo emateko...

Bigarekin bestelakoak dira erronkak; hitz-jokoz beterik dago, animaliekin eta irudiekin lotuta, eta ordainak ez dira beti berehalakoan etortzen. Gainera, umeek erraz antzean ulertuko dituzten testuak sortu behar dituzu, jatorrizkoaren tonua eta ñabardurak gordeta. Jolastu, esperimentatu eta oreka bilatu: horra desafioa.

Komikiak prestigioa lortu du azken urteetan. Euskararen normalizazioan ere ona izango da sektorea indartzea eta erreferenteak euskaraz ere eskuragai izatea, ezta?

Bai horixe! Komikiak nire bizitza osoan egon dira presente, baina erdaraz, eta oraingo umeak ikusten ditudanean komikiak edo mangak euskaraz irakurtzen, izugarri pozten naiz, euskara komikien hizkuntza ere badelako haientzat.

Duela gutxi, Bigaren 8. liburukiaren aurkezpen-saio bat antolatu zuen Durangoko Arteka liburu-dendak, eta esperientzia zoragarria izan zen. Denda bete-beterik, ume guztiak ezin adiago, euren pertsonaia kutunaz gauza gehiago jakiteko gogoz; itzulpenaz ere hitz egin genuen, jatorrizkoa frantsesez idatzita dagoela aipatu genuen, hori ere badakite orain, baina haientzat Avni (hala du izena frantsesez eta gaztelaniaz) ez da garrantzitsua, Bigaren hurrengo alea noiz irtengo den jakin nahi dute!

Itzulpengintza ertz askotatik ezagutzen duzu. Izan ere, literatura-itzultzaile ez ezik, interprete ere izan zara eta, 20 urtez, EHUko Letren Fakultateko irakasle, Itzulpengintzako eta Interpretazioko ikasketetan. Zer-nolako eboluzioa izan dute ikasketa horiek? Lanerako tresna egokiak ematen zaizkie ikasleei?

Denbora eta espazio asko beharko nuke galdera horiei taxuz erantzuteko, aldagai asko hartu behar baitira kontuan. Nolanahi ere, ikasketen bilakaerak kezkatu egiten nau, are gehiago kontuan hartuta euskara lan-hizkuntza gisa lantzen duen itzulpengintza gradu bakarra dela EHUkoa.

(2020an Literaturiak EIZIEri egin zion omenaldiaren oroigarria jaso zuten Mila Garmendiak eta Bego Montorioak elkartearen izenean)

Bestalde, EIZIEren sorreratik aritu izan zara elkartean lanean. Zein dira urte hauetan itzultzaileen kolektiboaren lorpen handienak? Eta zer geratzen da egiteko?

Besteak beste, elkargunea, gogoeta-gunea eta prestakuntza-bideak eskaini dizkigu EIZIEk itzultzaileoi 30 urte pasatxo hauetan, eta horri esker gauzatu ahal izan ditugu euskal komunitate osoarentzat baliagarriak diren zenbait proiektu, hala nola Literatura Unibertsala eta Urrezko Biblioteka bildumak, Senez aldizkaria, ItzuL posta-zerrenda edo Nor da Nor datu-basea. Funtsezkoa izan da, halaber, itzultzaile, zuzentzaile eta interpreteon lana ikusarazi eta ezagutarazteko, baita gure lan-baldintzak hobetzen laguntzeko ere.

Etorkizunari begira ez dugu zereginik falta, abiaturiko proiektuei jarraipena emateaz gain sortzen zaizkigun erronka berriei erantzuteko ezinbestekoa baitugu elkarlana. Gizartea etengabe aldatzen da, aldatu egiten da hizkuntzen presentzia eta haien arteko botere-harremana, duela urte gutxi bururatuko ez zitzaizkigun tresnak eskaintzen dizkigu teknologiak... Itzulpena tresna garrantzitsua da euskal hiztunon komunitateak biziraun dezan eta garatu dadin, eta elkarrekin aztertzen, hausnartzen eta prestatzen jarraitu behar dugu ahalik eta eraginkorrena izan dadin gure jarduna.

Martxoaren 4an "Itzultzaileak, kulturen arteko bitartekariak" hitzaldia eman zenuen Bizenta Mogel bibliotekan, Durangon. Ez al gara jabetu oraindik bitartekaritza-lan horren garrantziaz?

Ez behar beste, nire ustez. Konturatu ere ez gara egiten noraino dagoen presente itzulpena gure eguneroko bizitzan: itzulpena dago hedabideek ematen diguten informazioaren atzean, gozatzen dugun kultur produkzioaren atzean, erabiltzen ditugun tresnen jarraibideen atzean, elkarte eta erakundeen komunikazioaren atzean, etab. etab. Itzulpenak bizi gaitu, Anjel Lertxundik esan zuen moduan, eta itzulpena, lehen esan dudan bezala, ez da hizkuntza-truke huts bat, kulturen arteko elkartruke bat baizik. Hori nabarmendu nahi izan nuen Durangoko saioan, kulturen arteko bitartekariak garela, eta bitartekari oro bezala, ez garela gardenak.

Benetan garrantzitsua deritzot kulturen eta ez hizkuntzen arteko harreman horretaz jabetzeari; esaterako, guztiz beharrezkoa iruditzen zait hori kontuan hartzea itzulpen automatikoaren, itzulpen neuronalen eta abarren erabileraz dihardugunean: nork hartzen ditu erabakiak, zeren arabera, hitzen esanahi linguistikoa gordetzea al da zuzentasunaren neurgailua?

Zertan ari zara lanean une honetan?

Jada erretreta hartu dudan arren, EIZIErekin kolaboratzen eta literatur itzulpenak egiten jarraitzen dut. Badut itzulpenen bat esku artean, baina denbora apur bat pasatuko da argitaratu arte.

(2025eko martxoaren 31n argitaratutako Berezia)